Seera Haasawa

Seera Qube Afaan Oromo

1. Seera Qube Afaan Oromo

1.1. Qube Afaan Oromo

Qube jechuun barumsa afaan Oromo keessatti mallattoo adda addaa yoo sagaleewwan barreessinu kan bakke tokko dhaabbatu jechu dha.

Jecha ( Ingl: word) jechuun immoo namnni tokko yeroo dubbatu yookaan barreessu namnni biraa dhagayee (dubbisee) yaada tokko kan ittiin qalbeefachuu danda'u jechu dha.

Afaan Oromo qube "Laatini" digdamii-ja fi qube "cimdii" shan itti fayyadama. Qube cimdii kan jennu quboota lama addaan ba'u kan hin dandeenye, sagalee biraa kennuu dhaaf akka qube tokkotitti kan lakkaawwamani dha.

Quboonni afaan Oromo akkaataa lamaan, jechuun qube guddaa fi qube xiqaa, dhan bareeffamu.

Qube guddaa:  A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
         cimdii:   Ch, Dh, Ny, Ph, Sh

Qube xiqqaa: a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z
          cimdii: ch, dh, ny, ph, sh

Jara kana keessa, qubeen laatini sadi, jechuun P (p), V (v) fi Z (z) sagalee afaan Oromo isa qulqullu keessatti hin mul'atani.

1.2. Seera Barressa Sagalee Afaan Oromo

Akkuma kanaa ol ilaalu dandeenyu, qubeen afaan Oromo bakka sadiitti hiramee ilaalamu danda'a.

a. Qube dubbachiiftuu (Ing: vowels)

Qube dubbachiiftuu kan jedhaman:

A, E, I, O, U (qube gurguddaa) 
a, e, i, o, u     (qube xixiqqaa)

b. Qube dubbifamtuu (Ing: Consonants)

Qube dubbifamtuun, quboota dubbachiftuu hin taane hundumaa dha.
Fkf: B C D F .......

c. Qube cimdii (double consonants) --- akka kanaa ol caqasame  

1.2.1. Seera dheerinaa fi gabaabbina qube dubbachiftu

Afaan Oromo kessatti sagaloota dheeressu fi gabaabsuf qube dubbachiftutti fayyadamna. Yeroo qube dubbachiiftun tokko lama taate walitti dhaantee katabamtu, dubbachiiftun suni dheertu taati. Yoo dubbachiiftun suni tokko duwwa tate garuu, sagalee sana keessatti dubbachiiftun suni gababa tatee dubbifatmti.

Fkf:     Dheeraa:   baaduu, laafaa, baala, gaadii, gaara
          Gababaa:   badu, lafa, balbala, gadi, gara.

1.2.2. Seera jabeenyaa fi laafina sagalee

Afaan Oromo keessatti sagalee tokko jabeessu fi laaffisu kan danda'amu qube dubbifamaa itti fayyadamu dhaani. Sagalee tokko jabeessuf qube dubbifamaa tokko naqa lama wallitti dhaansine katabna.

Fkf:    Laafaa:   bobaa, lolu, hatu, dhowe
         Jabaa:      bobba, lollu, hattu, dhowwe

1.2.3. Hudhaa ( ' )

Sagalee afaan Oromo keessatti dubbachiiftuun lamaa ol walitti aananii hin barreeffamani. Haata'u malee garuu, bakkee afuurri cite dubbifamaan hafutti ykn bakkee dubbifamaan hin jirretti dubbachiiftuun lamaa ol yoo walitti aananii dhufan, bakkee kanatti hudhaa ( ' ) galchuun barreessama.

Fkf:

• Bakkee afuurri cite dubbifamaan hafu:

ta'uu (dubbachiiftuu 3)
taa'uu (dubbachiiftuu 4)

• Bakkee dubbifamaan hin jirre:

oo'u (dubbachiiftuu 3)
bu'uu (dubbachiiftuu 3)
danda'uu (dubbachiiftuu 3)
ka'uu (dubbachiiftuu 3)
kaa'uu (dubbachiiftuu 4)

Jalqaba

1.2.4. Qube Cimdii

Sagalee Afaan Oromo keessatti quboonni cimdii lama walitti aananii hin bareeffaman. Jabeenyi fi laafinni quboota kanaa haasawa keessatti beekkamu.    
Fkf.

1.2.5. Seera jalqaba sagalee

Afaan Oromo keessatti jalqabni sagalee tokkoo dubbifamaa lamaan hin bareefamu.

Fkf. ddaddaba, ccaba, ffoon, kkf sirri miti.

1.2.6. Seera barreessa Qube guddaa fi Qube xiqqaa

Afaan Oromo kessatti

- jalqabni sagalee:   maqaa namaa, maqaa ummattaa, maqaa biyyaa, maqaa lafaa, maqaa baatii, maqaa guyyaa fi akkasumas
- Jalqabni dhaabii dubbii - kan tuqa (.) booddee dhufu hundumtuu qube guddaadhaan bareefamu.

Kan kana irraa hafan hunduu qube xiqaa dhaan bareefamu.

Fkf

1. Maqaa namaa: - Gammachu, Hirkoosa, Abdata, Caaltu k.k.f.

2. Maqaa ummattaa: - Booranaa , Karrayuu, Meecca k.k.f.

3. Maqaa biyyaa: - Oromiya, Angoola, Amerika, Jarman k.k.f.

4. Maqaa lafaa:

a) maqaa tuluu: - Baattuu, Gaaraa Mul'ataa, Cilaaloo k.k.f.

b) maqaa lagaa: - Haawaash, Gannaalee, Gibee, Dhidheessa k.k.f.

c) maqaa magaalaa: - Adaamaa, Bushooftuu, Finfinnee, Ambo, Dirre Dawwa k.k.f.

d) maqaa gandaa: - Guduru, Jiddaa, Hoolota, Salaalee k.k.f.

5. Maqaa baatii (ji'a)

6. Maqaa guyyaa (maqaa guyyaa torbanii):

Jalqaba

Seera Dubbii

2. Dubbii (Ing. Sentence)

2.1. Ibssa Dubbii

Dubbii jechuun yeroo tokko keessatti namni tokko akka waan tokko godhu yookaan wanni tokko akka godhamuu fi akka maal ta'u kan nutti himu walitti qabama jechootati. Walitti qabamni jechoota (dubbin) kunis hiika kan qabaatu ta'ee dubbisaa fi dhagayaa dhaaf rakko malee qajeelootti kan galu ta'uutu isa irra jira.

Fkf. Wallistun booru dhufa. Caaltun dhufaa jirtti. Bartuun suni kitaaba diima qaba

2.2. Dhaaba Dubbii

Dubbiin walitti qabama jechoota haata'u malee, jechootni kun garuu hiika qajeelaa kennuu dhaaf bakke qajeelaa qabatanii argamuutu isaan irra jira.

Fkf:    Wallistun booru dhufa.
           Booru Wallistun dhufa.
           Dhufa Wallistun booru.

Fakkeenya kana keessa dubbii lammaffaa yoo laalle, akka jiru kanattii dubbatamuu akka danda'uu fi hiika qajeelaas akka qabu dha. Dubbiin sadaffaa akka jiru kanatti hiika qabaachuu danda'uus, afaan Oromo keessatti garuu akkanatti dubbatamuu hin danda'u. As irratti wanni yaaduu dandeenyu, jechi kan wanna godhamu yookaan hojjetamuu fi waan ta'u kan agarsiisu (Ing: verb) sun dhaabii dubbii keessatti gara jalqabaarratti akka hin galle dha.

2.3. Kutaa Dubbii

Dubbiin tokko kutaa sadii, jechuun gootuu, godhamtuu fi gochaa san agarsiiftuu (gara fulduraatitti "goosii" jenaan), qabaachuu danda'us yeroo hundumaa kutaa sadeen kanaan turuu hin danda'u. Dubbiin tokko tokko kan godhamtuu hin qabne yookaan hin mul'ifne jiru. Kanaaf dubbii kutaa saditti otuu hin ta'in kutaa lamatti baafnee laaluun baayee barbaachisaa dha. Kutaa tokkofaan nama tokko, wanna tokko yookaan bakke tokko kan dhaabii dubbii tokko keessatti waayee tokko jedhamuufi dha (afaan Engliziitiin "subject" jedhama). Kuniis sagalee tokko yookaaniis sagaloota baayee ta'u nidanda'u. Kutaa lammafaani ammoo wanna tokko dhaabii dubbii tokko keessatti waan kutaa tokkofaan godhu yookaan ta'u kan ibsu (Ing: "predicate"). Kutaan kun goosii fi godhamtuu walitti qaba jechaa dha.

Fkf.   Ijooleen nitaphatu.
         Ijooleen karaa irratti taphatu.
        Abaaboon kun urgooftuu dha.  
        Ijooleen ganda kanaa karaa irratti taphatu.
        Jimmaan magaala bareedu dha.
        

Fakkeenya kana keessa ijoolee, Jimmaa, fi abaaboon kun kutaa tokkofaa (sabjektti) dha. Kan hafan garuu kutaa lammafaa (predikaatii) dha. Amma erga baranne booda gara funduraatitti kutaa dubbii kana "sabjektti" fi "predikaatii" yoo jennee dubbanne rakko fida miti.

2.4. Dubbii Garagaraa

Barnoota afaanii keessati dubbiin gara gurguddaa afuritti hirama.

1. Dubbii himsaa

Dubbiin kun wanna godhamu, hojjetamu fi ta'u kan agarsiisu jechaa dha. Dubbiin kun dubbii "ganuu" fi "eeyinaa" ta'u nidanda'a. Fkf. Gammadaan nama gaarii dha. (eeyina) Adureen hantuuta qabde. (eeyina) Inni boru hin dhufu. (ganuu) Ishiin bareedu miti. (ganuu)

2. Dubbii gaaffii

Dubbii gaaffii jechuun dubbii kan gaafii agarsiisu jechaa dha

Fkf. Afaan Oromo dandeesa? Yoom dhufta? Eenyu inni?

3. Dubbii ajaja yookaan gorsaa. Fkf. Jabaadhu! Afaan Oromo baradhu! Biyya keetiif hojjedhu!

4. Dubbii raajii

Dubbiin kun jechaa jajuu, rifachuu fi kan kana fakaatu kan agarsiisu dha. Fkf. Bareeduu intallaa! Maal aboo gamachisaa dha! Baddanii badaa!
Haata'u malee dubbii akka xineenya, guddinaa fi ulfina isaatitti yookaan akka baayyina kutaa isaatitti (predikaatii) gara saditti hiruus nidandeenya.

1. Dubbii xiqaa (gabaabaa) Dubbiin kun yookaan dubbii xiqaa (gabaabaa) kan jennu dubbii predikaatii tokko kophaa qabu. Fkf. Ijooleen nitaphatu. Ijooleen karaarra deemu. Ijooleen ganda kanaa karaa mana barumsaa deeman.

2. Dubbii guddaa (dheeraa) Dubbii guddaa (dheeraa) kan jennu dubbii lama yookaan dubbii lamaa oli sagaloota biraatiin walitti finee akka dubbii tokko goonee yoo dubbanu yokaaniis bareessinu jechaa dha. Sagaloonni walittifidduun kun fakkeenyaaf kan akka "garuu", "haata'u malee" fi kan kana fakkaatani

Fkf. Gammadaan deemee ture. Gammadaan deebi'uu hin dhiisu.

Dubbiin kun lamaan dubbii garagaraa ti. Dubbii kana lamaan walitti finee dubbi tokko yoo goone "dubbii guddaa" ta'a.

Fkf. Gammadaan deemee ture, garuu deebi'uu hin dhiisu. Gammadaan deemee ture, haata'u malee deebi'uu hin dhiisu.

3. Dubbii ulfaataa Dubbii ulfaataa kan jennu moo dubbii predikaatii lama yookaan lamaa ol qabu dha. Dubbiin kun dubbii of hin dandeenye (kutamadubbii) fi dubbii ofdanda'aa ofkeesaa qaba.

Fkf. a) Ani ishii harra argeen ture. (dubbii of danda'aa)
b) Ishii kan kaleesa dhuftee turte, (dubbii of hin dandeenye, kutamadubbii) c) Ishiin afaan Oromo sirriitti dubbatti. (dubbii of danda'aa) Dubbii kana sadeen walitti finee dubbii tokko yoo dhaabne, dubbii kanaan dubbii ulfaataa jenaani.

Fkf. Ani ishii, kan kaleesa dhuftee turte, kan afaan Oromo sirriitti dubbatu san, harr'a argeen ture. (dubbii ulfaataa)

2.5. Kutama dubbii (Ing. Subbordinate clause)

Kutama dubbii (dubbii of hin dandeenye) kan jennu dubbii waan tokko akka godhamu yookaan akka ta'u sirriitti qajeelchee nutti himuu kan hin dandeenye jechaa dha. Dubbiin kun goosii ofkeesaa qabaachuu yoo danda'es akka dhaabii isaatitti hiika guutuu kennuu kan hin dandeenye dha. Akkana jechuun dubbii kana keessatti wanni tokko godhamuu fi ta'uun isaa mullatus wanni sun godhamee yookaan ta'e akka hin argamin hubanna jechuu dha.

Fkf. Ishiin Caaltuu jedhamti. (dubbii of danda'aa) Ishiin bareedun sun,...(dubbii of hin dandeenye) Ishiin kan afaan Oromo sirriitti dubbatu sun,... (dubbii of hin dandeenye)
Dubbii of hin dandeenye (kutamadubbii) fi dubbii of danda'aa walitti finee dubbii tokko yoo goone, dubbiin dhaabbatu sun dubbii ulfaataa ta'a jechaa dha.

Fkf. Ishiin, kan afaan Oromo sirriitti dubbatu bareeduun sun, Caaltuu jedhamtti. (dubbii ulfaataa)

Fakkeenya gara biraa kutamadubbiidhaaf: Inni kan barsiisu sun,..... Otuu akka nubarbaanu ta'e,.... Yoo yeroo qabaate,.... Yoo boru kan dhuftu ta'e,... fi k.k.f

Fkf. Ani sin eega. (dubbii ofdanda'aa) Yoo daftee kan deebitu ta'e,....(kutamadubbii) Yoo daftee kan deebitu ta'e, sin eega. Ani sin eega, yoo daftee kan deebitu ta'e. Dubbiin lamaan gara dhumarraa dhaabii dubbii ulfaataa ti. Hiikasaa yoo laale wulii agarsiisa. Waayee wulii gara funduraatitti laala.

Jalqaba

3. Hirmaata Haasawa  (Ing. Grammer)

Barnoota afaanii keessatti hirmaata haasawaa gara saddeetitti hirama. Isaaniis akka kanaa gadii ti:

1. Maqaa (N)
2. Bakka maqaa (Pron)
3. Maqaa mul'iftuu (Adj.)
4. Goosii (V)
5. Dabalgoosii (Adv.)
6. Naanoo (Prep)
7. Walittifidduu (Conj.)
8. Raajii (Exc.)

Maqaan jecha nuti namaaf, bakkeef, yaadaaf, gochaaf kkf.kenninu dha.
Fkf. Caala, Finfinne, Tullu Cilaalo fi kkf.

Bakkamaqaani immoo akkuma jedhamni isaa agarsiisu, jecha kan nuti dhaabii dubbii keessatti bakke maqaa galchinu dha.

Fkf. Caalan Caaltu wajjin jira.
Inni ishee wajjin jira.

Fakkeenya kana keessatti Caala fi Caaltuun maqaa dha. Inni fi isheen bakkee jara kanaa wanna dhaabbataniif isaan immoo bakkamaqootadha.

Maqamul'iftuu kan jennu jecha dhaabii dubbii keessatti maqaatti dabalamee hiika isaa kan ibsu dha.
Fkf. Intalli xiqqoon sun bareeddu dha. Gurbaa dheeraan kun afaan Oromoo dubbata.
Fakkeenya kana keessa "xiqqoo" fi "dheeraa"n maqamul'iftoota. Intalli fi gurbaan sun nama akkamii akka ta'aan hiika isaanii ibsu.

Goosiin jecha waan tokko akka godhamu, godhame, ta'u fi ta'e yookaaniis akka namni tokko waan tokko godhu kan nutti himu.
Fkf. deemu, hojjechu, argu, dubbisu, nyaachu fi kkf.

Dabalgoosiini immoo akkuma maqaan isaa ibsu, jecha kan hiika goosii, hiika maqamul'iftuu fi akkasumas hiika jechoota biraa agarsiisuudhaaf galani dha.
Fkf. Inni afaan Oromoo gaaritti dubbata. Isheen intala heddu bareeddu dha.
Fakkeenya kana keessa "gaaritti" fi " heddu"n dabalgoosota.

Naanoo kan jennuu jecha kan jechoota biraatti naana'ee yookaan maxxanee dhaabii dubbii keessatti walittifirooma isaanii kan agarsiisu.
Fkf. Badhaasan gara Finfinee deeme. Inni biyya alaatti barate.
Fakkeenya kana keessa "gara" fi "-tii"n naanoota.

Walittifiduun jecha kan jechoota biraa, kutamadubbii akkasumas dubbii garagaraa walitti fidu dha.
Fkf. Atii fi ani wajjin jiraanna.
Inni gara Finfinee deeme, garuu iftaan deebi'uun isa hin oolu.
Isheen biyya alaa jirti, haata'u malee dhufuun ishee hin haafu.

Fakkeenya kana keessatti "fi", "garuu" fi "haata'u malee"n walittifiddota.

Raajii kan jennu jecha nuti waan tokko waan nutti dhagayame san gammaduu yookaaniis rifachuu fi kkf. kan ittin beeksifnnu jechaa dha.
Fkf.. Ishoo! Maaloo...! Dhiisiboo...! fi kkf

Jalqaba

3.1. Maqaa

sirrii harree otuu hinta'in isa waan harreetti fe'ame sana.

Hin xumuramne